Szumen i Jeździec z Madary - niekwestionowane symbole historii Bułgarii

" Architektura to muzyka zaklęta w kamieniu"

Szumen (bułg. Шумен) -  położony jest w odległości 80 km na zachód od Warny, w północno- wschodniej części Bułgarii. Pobieżne spojrzenie na miasto nie zachwyca, ale gdy choć trochę poznamy historię tego miejsca to wtedy Szumen staje się interesujący a nawet zachwycający. 

Na pewno nie zachwycą szare bloki przykryte pyłem komunizmu, urawniłowka architektury, sabotaż architektów w dziedzinie subtelnego i zachwycającego projektowania. Taki widok miasta może wywołać lekkie przygnębienie.

Są jednak miejsca w Szumen, które wyróżniają się na tle szarości pochodzącej z drugiej połowy XX wieku. Te miejsca są szczególne ze względu na historię i architekturę, takie perełki wplecione w przaśny krajobraz socjalizmu. 

W Szumen zdecydowanie warto  zobaczyć twierdzę, najpiękniejszy w Bułgarii  meczet Szerifa Halilai (Tombuł Dżamija), zerknąć na płaskorzeźbę jeźdźca w pobliskiej Madarze, pospacerować po Parku Przyrodniczym Płaskowyżu Szumeńskiego. 

 Szumen i meczet Tambuł Dżamija  "Z daleka miasta i miasteczka, z dachami czerwonymi, z minaretami błyszczącymi, z drzewami śród domów, z cmentarzami i cyprysami są wielce malownicze. Odnosi się to szczególnie do osad górskich i podgórskich". "Zarnica" Teodor Tomasz Jeż

Szumen, Bułgaria

Miasto swój rozwój zawdzięcza położeniu na szlaku wiodącym do Konstantynopola, a co za tym idzie powstaniem twierdz, których było kilka. 

Pod jedną nazwą - twierdzy szumeńskiej kryje się parę fortec. Pierwszą z nich zbudowali Trakowie już w V wieku p.n.e, później była przebudowywana i rozbudowywana przez Rzymian w II wieku, Bizantyńczyków, Bułgarów, Turków. W IV-v wieku twierdzę otaczał podwójny mur z 9 obronnymi wieżami.

Szumen wraz z Pliską i Presławem w VII-X wieku był starobułgarską fortyfikacją , która stała się zamkiem z wewnętrzną fortecą, wieloma cerkwiami i średniowiecznymi pracowniami. Złoty wiek Szumen przeżywał w latach 866-927 gdy władcą Bułgarii był car Symeon Wielki.

Historycy uważają, że od imienia władcy Symeona Wielkiego powstała nazwa miasta, albo od szumów liściastych lasów, które otaczały twierdzę. Turcy natomiast uważają, że nazwa Szumen pochodzi od imienia tureckiego władcy "Shu" (VII wiek). W latach 1950-1966 miasto nazywało się Kołarowgrad od nazwiska premiera Bułgarii Wasiła Kolarowa. 

Twierdza w 811 roku była zburzona przez cesarza Nicefora,  a odbudowana przez Symeona Wielkiego. W 1087 roku szumeńskie fortyfikacje były oblegane przez wojska cesarza bizantyńskiego Aleksego I Komena. 

W 1388 roku  Szumen został najechany przez Osmanów, sułtan Murad I zmusił obrońców i mieszkańców twierdzy do poddania się, a rok później powstała w zdobytych fortyfikacjach baza wojskowa.

W 1444 roku podczas krucjaty krzyżowej Władysław Warneńczyk, na krótką chwilę odbił Szumen z rąk Turków.  W walce poległo 700 krzyżowców.  

W 2004 roku w 550 rocznicę bitwy pod Warną i zdobycia twierdzy została umieszczona tablica na murach fortyfikacji - "Tu 25 X 1444 roku zjednoczone siły krzyżowców pod wodzą polsko-węgierskiego króla Władysława III Jagięłły Warneńczyka rozbiły turecki garnizon  i przejęły szumeńską twierdzę, Szumen 2004 rok".

Za panowania tureckiego Szumen był najsilniejszą twierdzą czworokąta Warna-Ruse-Szumen-Silistra. Stał się także centrum życia kulturalnego i gospodarczego. 

Turcy ulepszyli fortyfikacje w XVIII wieku przez paszę Hassana. Obwarowania była tak solidne, że nie udało się w 1774 roku wojskom rosyjskim pod dowództwem Rumianszowa zdobyć Szumenu, nie udało się także w 1810 roku przez Kamenskoja i w 1828 przez Wittgensteina.  

Po upadku Wiosny Ludów w 1849 roku Szumen stał się m.in. więzieniem i jednocześnie wybawieniem  dla polskich i węgierskich oddziałów pod przywództwem  Layosa Kossutha. Po klęsce węgierskiego powstania Layos Kossuth napisał list do 15 koronowanych głów prosząc o udzielenie schronienia jemu i powstańcom. Jedynie sułtan turecki zgodził się przyjąć emigrantów. Do Szumen Kossuth przybył wraz z 1500 powstańców, został zakwaterowany w domu ówczesnego burmistrza miasta. Do miasta przybył także generał Józef Bem, który był to więziony.

W mieście można zajrzeć do muzeum przywódcy węgierskiego  powstania. Jest to jedyne muzeum w Bułgarii, które nosi imię obcokrajowca. 

Na murze twierdzy znajduje się tablica upamiętniająca uwięzienie Józefa Bema w Szumen.

"Tu był więziony Józef Bem wraz z 805 Polakami od XI 1849 do V 1851 r."

Tak na marginesie, niesamowicie jest ciekawa historia polskiego generała, którego losy zawiodły do Portugalii, Francji, Niemiec, Węgier, Rumunii, Bułgarii Turcji, Syrii... Gdyby podążyć śladami Józefa Bema byłaby to interesująca podróż w głąb historii i przy okazji ciekawe odkrywanie świata. 

Warto zerknąć na stronice pierwszej bułgarskiej powieści napisanej w języku polskim "Zarnica, powieść z 1874 r.", której autorem jest porucznik Zygmunt Fortunat Miłkowski ukrywający się pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Akcja powieści nie toczy się w Szumen, ale została napisana w tym mieście. 

O Polakach i Węgrach  przebywających w Bułgarii, która była wówczas pod panowaniem osmańskim można przeczytać w książce "Madziarzy i Polacy w Szumen. Wkład do historii bułgarskiej cywilizacji" Stilana Czylingiera. 

"Węgierscy i polscy emigranci wlali orzeźwiający strumień do uśpionego miasta i wnieśli do patriarchalnych zwyczajów wolność i powiew nowego ducha, których nikt tu wcześniej nie widział. Nie tylko idee rewolucji, które tu przyszły, ale też coś z zachodnich wyobrażeń o życiu publicznym, edukacji, sztuce, zarazili nowymi tęsknotami młodych ludzi, którzy zaczęli myśleć w kulturze europejskiej". Profesor Mihail Arnaudov.

Szumen może pochwalić się wieloma wydarzeniami, które były pierwsze w Bułgarii.

Ormanin Minas Pazhashkyan 22 maja 1813 wraz z z dwojgiem przyjaciół wystawił pierwsze publiczne przedstawienie z okazji święta św.św Cyryla i Metodego, a parę dni wcześniej 11 maja miały miejsce pierwsze obchody święta Świętych Braci Cyryla i Metodego.

13 marca 1850 roku w koszarach garnizonowych wystawiono pierwszą sztukę teatralną, a pierwszy szkolny spektakl teatralny w Bułgarii został  wystawiony 11 sierpnia 1850 roku. W tym samym czasie powstała w Bułgarii pierwsza orkiestra symfoniczna. Polacy we wrześniu 1850 wystawili pierwszą sztukę operową. W 1856 roku powstał pierwszy dom kultury, 15 sierpnia 1856 roku odbyło się przedstawienie komedii teatralnej "Michał Miszkoed", które stało się początkiem współczesnego teatru bułgarskiego, w 1966 został powołano Bułgarski Festiwal Teatralny.

W 1828 roku powstała pierwsza szkoła dla dziewcząt, której fundatorem był Nancho Popoviecha, on też fundował stypendia dla zdolnej i ubogiej  młodzieży. W dniu imienin fundatora,  ustanowiono w Szumen Dzień Dobroczynności, który jest obchodzony w Bułgarii od 6 grudnia 1937 roku.

W Szumen odbyło się pierwsze telegraficzne połączenie w historii telekomunikacji państwa Osmańskiego - w 1855 roku nadano pierwszy telegram z Szumen do Konstantynopola. 

W 1882 roku powstał pierwszy browar w Bułgarii założony przez Czecha, a "Shumensko pivo" w 1917 roku stało się oficjalnym piwem dworu carskiego. W 1940 roku w Szumen powstała pierwsza bułgarska reklama, która była wyświetlana w kinach. 

Po wyzwoleniu miasta z rąk tureckich w 1878 roku miasto podupadło i straciło swą strategiczną pozycję.  Stało się częścią Księstwa Bułgarskiego utworzonego po zakończeniu wojny Rosji i Turcji.

Pozostałością po panowaniu tureckim w Szumen jest przepiękny meczet Szerifa Halila Paszy, który został zbudowany w 1744 roku. 

Jest to największy meczet w Bułgarii i drugi pod względem wielkości na Bałkanach po meczecie sułtana Selima w Edrine (Turcja).

Budowę meczetu finansował pasza Szerif Halila, świątynia była poświęcona pamięci jego ojca. Halila urodził się w Madarze, był historykiem, pisarzem, poetą, kaligrafem, członkiem Towarzystwa Naukowego na dworze Sułtana Ahmeda III, tytuł paszy otrzymał w 1736 roku.

Meczet został zbudowany w stylu "tulipanowym" - to połączenie stylu osmańskiego z elementami architektury zaczerpniętej z europejskiego baroku.  Barokowe ornamenty nadają lekkości świątyni.

Pod numerem 95 meczet w Szumen jest na liście 100 najpiekniejszych zabytków Bułgarii.

Kompleks świątynny składa się z meczetu, biblioteki, która posiada 5 tyś. tomów dzieł religijnych, budynku szkoły teologicznej - medresy, szkoły podstawowej- mektepu, fontanny, patio, które otaczają arkady w stylu mauretańskim. Minaret z barokową ozdobą ma wysokość 40 metrów i 99 stopni schodów.

Kopuła meczetu ma średnicę 30 metrów, jej nazwa Tombuł oznacza  "wypukła, przysadzista".

Mauretańskie arkady otaczające dziedziniec meczetu w Szumen.

Nad wejściem do meczetu widnieje napis datowany na 21 dzień Rabi al.-awwal 1157 według kalendarza księżycowego, co odpowiada dacie 4 maja 1744 wg. kalendarza słonecznego.

Na ścianach świątyni znajdują się ajaty- wersety z Koranu i hadisy- przypowieści proroka.

Minber- ambona z której imam głosi kazania.

Meczet posiada wspaniałą akustykę dzięki umieszczonym w ścianach glinianych spirali.

Mihrab wskazujący Mekkę, nad nim znajdują się imiona Allaha, Mahometa i imina czterech kalifów.

Niedaleko meczetu można ujrzeć oryginalną wieżę zegarową z XVIII wieku, z której kiedyś co kwadrans płynęły dźwięki. 

Nad miastem na wzgórzu Ilchov Bair na wysokości 450 m n.p.m. góruje największy pomnik w Bułgarii - Twórcy Państwa Bułgarskiego. Monumentalny kompleks rzeźb tworzą ogromne kompozycje przedstawiające postacie z historii Bułgarii, począwszy od chana Asparucha. Na szczyt góry prowadzą schody liczące 1300 stopni, tyle ile lat miała Bułgaria w 1981 roku, kiedy pomnikk budowano.  

Pomnik odsłonięto 28 listopada 1981 roku, betonowa rzeźba składa się z 8 brył, jej wysokość to 70 m, szerokość 140 m, pod budowę wydobyto 2300 m3 ziemi, zużyto 2400 ton zbrojenia i 50 000 m3 betonu. Autorami projektu pomnika są Krum Damyanov i Iwan Slarow.

W pobliżu Szumen w odległości 16 km znajduje się Madara, wyjątkowe miejsce nie tylko dla Bułgarów. 

Madara była jednym z najważniejszych miast Tracji, której starożytne ziemie znajdują się na terytorium Bułgarii, Grecji i Turcji. Miasto Trakowie założyli w 500 r. p.n.e., na ruinach trackiego grodu Rzymianie zbudowali miasto należące do Imperium Rzymskiego.  

W Madarze archeolodzy odnaleźli ślady człowieka z epoki paleolitu i neolitu, świątynie Traków, protobułgarów, Rzymian z I wieku i bazylikę chrześcijańską z okresu Pierwszego Państwa Bułgarskiego.

W Madarze znajduje się relief skalny, tzw. Jeździec z Madary - jedyny tego rodzaju zabytek w Bułgarii z okresu wczesnego średniowiecza i jedyny taki zabytek w Europie. Unikalna płaskorzeźba w 1979 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, zaś 22 czerwca 2008 roku została uznana za światowy symbol Bułgarii, a w referendum  zatwierdzono symbol Jeźdźca z Madary na bilonie „€”.

Relief przedstawia jeźdźca na koniu, obok którego leży lew przebity włócznią (symbol pokonania wroga), za jeźdźcem biegnie pies, a nad nimi krąży orzeł. Płaskorzeźba otoczona jest napisami w języku greckim, opiewającymi czyny chanów bułgarskich od czasów Treweła  (701-718 ) do Omurtaga.  Historycy uważają, że wyobrażony jest tutaj chan Terweł, syn i następca Asparucha.

Terweł uważany jest za wybitnego władcę, który odważył się najechać stolicę Bizancjum i pertraktować z Justynianem II, z którym to zawierał sojusze, zrywał je, który gościł cesarza, walczył z Justynianem i był mu równy! Nigdy później żaden władca bułgarski nie był tak potężny i waleczny. Dlatego też relief z Madary stał się symbolem Bułgarii.

Pieczęć chana Terweła z VIII wieku

Płaskorzeźba umieszczona jest na wysokości 23 metrów i zajmuje powierzchnię 40 m2.

Z reliefem związana jest ciekawa legenda - "Chan już cały dzień ogląda dzieła mistrzów rzeźbiarskich, których kazał sprowadzić na dwór. Wciąż czegoś szuka... Zatrzymał się przy małej rzeźbie konia z jeźdźcem. Czy takie były posągi w ojczyźnie jego przodków?Tyle razy mu o nich opowiadano...Tak, to ten mistrz, który mówi, że ojca ma Traka, a matkę Słowiankę, wyrzeźbi mu konia z jeźdźcem na ogromnej madarskiej skale. Jeździec, w stroju chanów, w ręce będzie trzymał róg z winem. mistrz wykuje też psa i lwa, takie same, jak zrobił na swoim posążku. I Jeździec Madarski po wsze czasy będzie głosił zwycięstwo chana Terweła i wszystkich władców, którzy po nim przyjdą.Obiecał chan, że jeśli rzeźba się uda, spełni każde życzenie artysty. Młodzieniec pokochał córkę chana, a ona jego. I oto chan z dworzanami z zachwytem ogląda rzeźbę. Młodzieniec poprosił o rękę dziewczyny. Chan zasępił się. Oddałby mu cały skarbiec, ale nie córkę. Kazał zatem uciąć głowę rzeźbiarzowi. W chwili gdy córka chana rzuciła się z madarskiej skały, rzeźba pękła i przechylił się róg z winem w ręce jeźdźca. Do dziś spierają się uczeni, co ów Madarski Jeździec trzyma w dłoni - pękniętą włócznię czy róg do picia winem".

Od 1966 roku przyznawany jest cudzoziemcom przez prezydenta Bułgarii - Order Jeźdźca z Madary.

Madara to nie tylko skalna płaskorzeźba, ale także kompleks archeologiczny Narodowego Rezerwatu Historyczno-Archeologicznego, gdzie znajdują się jaskinie, groty, twierdza, pogańskie świątynie. To miejsce nazywane jest także "bułgarską Troją".   

W herbie Szumen umieszczony jest wizerunek Jeźdźca z Madary.

Warto odwiedzić Szumen i Madarę by poznać kilka ważnych kart z kalendarza historii Bułgarii.  

Polecam!